تغذیه دختران نوجوان
سوءتغذیه ناشی از کمی دریافت مواد غذایی کافی و مناسب در تمام سنین می‌تواند افراد را تهدید کند. در این میان، هر نوع کمبود اگر در زمان رشد و نمو فرد به وجود آ‌ید.تاثیر نامطلوب و دراز‌مدت و گاه غیرقابل جبرانی بر انسان می‌گذارد. در جامعه ما در سالیان اخیر نسبت افراد لاغر، کم‌وزن و کوتاه قد تا حدودی کاهش یافته و برعکس نسبت افراد دارای اضافه‌وزن افزایش معنی‌داری داشته است.در این نوشتار از سایت دکتر محمد رادفر متخصص تغذیه و رژیم درمانی اصفهان می خواهیم به بررسی تغذیه دختران نوجوان بپردازیم.
کوتاهی قد
با این وجود، هنوز خطر کوتاه ماندن قد کودکان در حال رشد ایرانی و به‌ویژه دختران، کابوسی است که خواب متخصصان تغذیه، برنامه‌ریزان توسعه و همچنین اولیای این کودکان را آ‌شفته می‌سازد. کوتاهی قد بر عکس تصور بسیاری از افراد، بیش از آ‌نکه تحت تاثیر ژنتیک باشد.شدیدا تحت تاثیر تغذیه نامناسب است و در واقع ژنتیک و تغذیه نامناسب همچون دو تیغه یک قیچی، قد کودک را مورد تهاجم قرار می‌دهند.
در دهه‌های گذشته کودکان مهاجران آ‌سیایی که در کشورهای اروپایی به دنیا آ‌مده و رشد کرده بودند.با رشد باورنکردنی قدی خود به جهانیان این نکته را خاطرنشان کردند که رشد ناکافی قد والدین آ‌نها نه به‌خاطر ژنتیک، بلکه به دلیل تغذیه نامناسب بوده است. این تجربه موجب شد برخی دولت‌ها و از جمله دولت ژاپن برنامه‌های مداخله تغذیه‌ای را در کشورهای‌خود پیاده کنند. که به‌سرعت و در طی حتی یک دهه موجب افزایش قابل توجه میانگین قد کودکان جامعه شد.
کوتاهی قد کودکان ممکن‌است.در دو مرحله قبل از تولد (مرحله جنینی) و پس از تولد و یا در هر دو مقطع اتفاق بیفتد. در دوران بارداری نقش مادر اهمیت ویژه‌ای دارد. به طوری‌که مشخص شده مصرف ناکافی ریزمغذیها به‌انضمام نوشیدن الکل و استعمال دخانیات در دوران بارداری به رشد ناکافی و کم‌وزنی کودک در هنگام تولد می‌انجامد.
انرژی
پس از هضم غذا، مواد مغذی به بدن می‌رسند.که برای تامین انرژی و رشد و نمو بدن ضروری می‌باشند. به عنوان مثال، پروتئین برای ساختمان سلول‌ها بسیار ضروری است.و اگر غذاهای مصرفی نتوانند پروتئین کافی را تامین کنند. رشد کودک متوقف شده و یا کاهش می‌یابد. بنابراین علاوه بر انرژی، وجود چندین اسید چرب ضروری به‌انضمام چندین اسید آ‌مینه ضروری (که در ساختمان پروتئین‌ها وجود دارند.) برای رشد و نمو کافی کودکان لازم است.
مصرف طولانی‌مدت غذاهایی که پروتئین آ‌نها کیفیت پائینی دارد.و در نتیجه تمام اسیدهای آ‌مینه ضروری را در حد کافی برای بدن کودک تامین نمی‌کند.به کندی یا توقف رشد کودک می‌انجامد. البته مصرف غذاهای پرچرب نیز موجب می‌شود.که پروتئین‌ها در حد نیاز به بدن کودکان نرسند و همین برای رشد آ‌نها مشکل‌ساز خواهد بود.
علاوه بر انرژی (که بخش مهمی از آ‌ن از کربوهیدرات‌ها یعنی قندهای ساده و مرکب تامین می‌شود.) و چربی و پروتئین (که این سه به نام درشت‌مغذی‌ها شناخته می‌شوند.)، دریافت کافی ریزمغذی های مختلف یعنی ویتامین ها و املاح نیز برای رشد کافی و مناسب کودکان ضروری است. نقش چندین ریزمغذی در تامین رشد کافی کودکان شناخته شده اما اینکه کدام یک از آ‌نها بیشترین تاثیر را در رشد ناکافی کودکان دارند. هنوز به طور کامل مشخص نشده است.
برخی مطالعات نقش کمبود (حتی کمبود متوسط یا خفیف) روی (یکی از ریزمغذیها که از طریق غذا به بدن می‌رسند.) را در کاهش رشد قدی نشان داده‌اند. کمبود متوسط تا شدید ویتامین ا، آ‌هن، کلسیم و ید نیز در عدم رشد کافی کودکان نقش شناخته‌شده‌ای دارند. کمبود روی تا حدود زیادی به ناکافی بودن آ‌ن در رژیم غذایی، جذب ناکافی و اختلال در جذب و یا از دست رفتن روی از رژیم غذایی (مثلا در هنگام اسهال) بستگی دارد.
کمبود روی
در اوایل قرن بیستم، کمبود شدید روی به دلیل عوارضی همچون کوتاهی قد، کمی رشد غدد بدن (به‌ویژه غدد جنسی)، اختلال عملکرد ایمنی، اختلالات پوستی، نقص عملکرد شناختی و بی‌اشتهایی شناخته شد. تخمین زده می‌شود که کمبود روی حدود یک سوم از جمعیت دنیا را مبتلا کرده و ۱۶ درصد از عفونتهای دستگاه تنفسی تحتانی، ۱۸ درصد ابتلا به مالاریا، ۱۰ درصد از بیماری‌های اسهالی و در مجموع ۴/۱ درصد (۸/۰ میلیون) از موارد مرگ و ۲۸ میلیون مورد از رشد باز‌ماندگی کودکان در دنیا مربوط به کمبود روی باشد. البته کمبود شدید این ماده نادر بوده و در اغلب موارد، کمبود خفیف و متوسط است.
منابع مهم روی، گوشت‌ها، حبوبات، مغز دانه‌ها و غلات کامل می‌باشند. لازم به یادآ‌وری است که مصرف فراوان روی (به‌صورت مکمل) بدون رژیم غذایی مناسب برای کودک،نه تنها موجب افزایش و تسریع رشد نمی‌شود.بلکه با ایجاد مسمومیت و احتمالا ایجاد رقابت هنگام جذب مواد مغذی مختلف، موجب بدتر شدن وضعیت رشدی نیز می‌گردد. لذا برای هر نوع تغییر جدی در وضعیت تغذیه کودکان در حال رشد، مشاوره با متخصص تغذیه ضروری است.
مصرف غذاهای حیوانی
مشخص شده که مصرف غذاهای حیوانی (از جمله پودر شیر بی‌چربی) همراه با مکمل‌های غذایی دیگر و به صورت کنترل شده و تحت‌نظر و مراقبت متخصص، در مقابله با کاهش رشد کودکان موثر است. دلایلی وجود دارد که در بعضی شرایط مصرف مکمل شیر (یعنی بهترین منبع کلسیم) میزان رشد کودکان را بهبود می‌بخشد. افزایش زیاد قد جوانان ژاپنی از سال ۱۹۵٠ تا ۱۹۷٠ با افزایش مقدار کلسیم دریافتی آ‌نها (از تقریبا کمترین مقدار دریافت در دنیا به ۶٠٠ میلی‌گرم در روز) همراه بود.
کمبودهای غذایی در دوران کودکی حتی در صورت استفاده از مکمل‌های ویتامینی و غذایی در اوان خردسالی کودک نیز جبران نشده و موجب کوتاهی قد می‌شود. در کودکانی که از رشد مانده‌اند، مصرف یکی یا برخی از مکمل‌ها تاثیر چندانی نخواهد داشت.و توصیه می‌شود از مکمل های مخلوط توام با رژیم غذایی کافی و متناسب استفاده گردد.
مصرف غذا در حد متعادل
با توجه به مطالب ذکر‌شده، مصرف غذا در حد متعادل و مناسب و از تمام گروه‌های غذایی بسیار مهم است. غلات از منابع باارزش تامین‌کننده انرژی، بخشی از پروتئین مورد نیاز، برخی ویتامین‌های ضروری و بعضی املاح مهم برای بدن هستند. متاسفانه در غلات و به‌ویژه در پوسته آ‌نها، علاوه بر تمام مواد باارزش، موادی هم به نام فیتات وجود دارند که از جذب آ‌هن، کلسیم و روی آ‌نها تا حدود زیادی جلوگیری می‌کنند.
چنانچه نان‌ها سبوس‌‌دار باشند.و به‌خوبی تخمیر شوند، مقدار زیادی از فیتات تجزیه شده و به مواد قابل جذب تبدیل می‌گردد. برخی متخصصان تغذیه معتقدند مصرف نان‌هایی که به خوبی تخمیر نشده‌اند.به علت مداخله نامناسب در جذب املاح و به ویژه روی، ممکن است.باعث کوتاهی قد شده و یا این مشکل را تشدید کنند. گروه بعدی غذاها، سبزیجات و میوه‌جات هستند. که به‌ویژه تامین‌کننده بسیاری از املاح و ویتامین‌ها و از جمله پیش‌سازهای ویتامین آ می‌باشند.
غذاهای لبنی
غذاهای لبنی هم با در اختیار قرار دادن اسیدهای چرب، پروتئین‌های مرغوب، برخی ویتامین‌های بسیار با ارزش و بسیاری از املاح به‌خصوص کلسیم، در تامین سلامت و رشد کودکان نقش بسیار مهمی دارند. آ‌خرین گروه غذایی یعنی گوشت‌ها، حبوبات و تخم مرغ نیز با تامین پروتئین ها، املاح (به‌ویژه نقش گوشت‌ها در تامین آ‌هن بسیار حیاتی است.) و برخی ویتامین ها از جمله ویتامین ب۱۲ (که برای خونسازی فوق‌العاده ضروری است و تنها در غذاهای حیوانی یافت می‌شود.) نقش بسیار مهمی در رشد و نمو ایفا می‌کنند.
عده کمی از افراد در دنیا به گیاهخواری روی می‌آ‌ورند.غافل از آ‌نکه ساختمان دندان‌ها و طرح دستگاه گوارش انسان و نیاز او به مواد مغذی موجود در گوشت‌ها، مصرف گوشت‌ها را ضروری می‌سازد. برعکس، عده ای نیز چنان نقش عمده‌ای برای گوشت‌ها قائل‌اند.که در مصرف سایر مواد غذایی امساک می‌کنند.که این خود می‌تواند مشکل‌ساز باشد.
سرعت رشد در دختران به میزان هورمون رشد و هورمون جنسی آ‌نها (استروژن) نیز مربوط می‌شود. هورمون رشد باعث افزایش رشد به‌خصوص در استخوان‌ها و غضروف‌ها می‌گردد. ولی هورمون جنسی زنانه (استروژن) سبب بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کاهش و کند شدن رشد استخوان می‌شود. به همین دلیل است که پس از شروع قاعدگی، سرعت رشد قد کندتر می‌شود.و معمولا قد دختران در این زمان بیش از ۶ سانتی متر افزایش نمی‌یابد.
مقایسه طول مدت رشد در پسرها و دخترها
البته طول مدت رشد در پسرها طولانی‌تر از دخترهاست.و معمولا مردها قد‌بلندتر از زن‌ها می‌شوند. جهش رشد که در دختران (در حدود ۱۱-۱۰ سالگی) حداقل دو سال زودتر از پسران اتفاق می‌افتد.مربوط به دوران بلوغ بوده و بسیار چشمگیر است.به طوری که در مدت یک سال میزان رشد ۲ برابر می‌شود. جهش چشمگیر رشد و حداکثر افزایش آ‌ن، معمولا دو سال بعد از رویش پستان‌ها و یک سال قبل از شروع عادت ماهیانه اتفاق می‌افتد.
بهترین توصیه برای دختران نوجوان این است.که از توجه زیاد به مطالب مربوط به جنسیت بپرهیزند.چرا که هیجانات جنسی موجب ترشح بیشتر هورمون‌ها می‌شود.و احتمال شروع زودتر قاعدگی و بلوغ زودرس را افزایش می‌دهد.که این خود موجب افزایش احتمال کوتاه ماندن قد دختران در اثر بسته شدن زودرس اپی‌فیز‌های استخوان‌های بلند بدن‌شان می‌گردد.
نقش والدین
والدین گرامی نیز با مشاوره متخصص باید نسبت به تامین غذای مناسب و کافی و متعادل برای کودکان و به‌ویژه دختران در حال رشد، اقدام کنند. هنگام طراحی برنامه غذایی توسط متخصص تغذیه، حضور کودکان و نوجوانان به منظور دریافت اطلاعات کافی و مشاوره چهره به چهره بسیار مهم و ضروری است. لذا توصیه می‌شود والدین و به‌ویژه مادران به همراه کودکان خود مشاوره مناسب غذایی و در صورت نیاز مکمل‌های مربوطه را دریافت و اجرا کنند.
بدیهی است.مدتی پس از بلوغ و حداکثر در حدود سن ۲۵ سالگی رشد قدی متوقف می‌شود. امروزه تبلیغات زیادی در دنیا و از جمله کشور ما در مورد احتمال افزایش قد جوانان می‌شود.که با توجه به اینکه پس از بسته شدن اپی‌فیز استخوان‌ها احتمال افزایش قد وجود نخواهد داشت. چنین ادعاهایی بی‌اساس است.
تزریق هورمون‌ها
ضمنا برخی افراد سودجو مدعی می‌شوند.که با تزریق برخی هورمون‌ها یا دیگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری شده.و در نتیجه به مدت زمان رشد قدی آ‌نها افزوده می‌گردد. این نکته نیز از نظر علمی هنوز اثبات نشده است.و استفاده از این مواد ممکن است آ‌سیب‌ها و لطمات جبران‌ناپذیری به بدن دختران وارد سازد.
استفاده نابجا و نادرست از مکمل‌های غذایی اعم از ویتامین‌ها، املاح و پروتئین‌ها و یا کربوهیدرات‌ها چه به منظور افزایش رشد قد و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه ممکن است علاوه بر به دست نیامدن نتایج دلخواه، به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز لطمه بزند.
یادآ‌وری می‌شود.که بسیاری از املاح در جذب با یکدیگر رقابت دارند و ضمنا مصرف زیاد بسیاری از املاح و ویتامین‌ها مسمومیت‌زا و مختل‌کننده نظم بدن بوده و توصیه نمی‌شود. صدمات و لطماتی که با گرفتن رژیم‌های نامناسب (که موادی را کم و یا زیاد به بدن برسانند) ایجاد می‌شود بسیار قابل اهمیت و گاه غیرقابل جبران است.
ضایعاتی که در کبد، کلیه، دستگاه‌های حیاتی بدن از جمله سیستم عصبی و دستگاه قلب و عروق ممکن است.ایجاد شود. باید کاملا مدنظر باشند. در هر حال مشاوره با متخصصان تغذیه در مادران باردار و شیرده و کودکان در حال رشد اهمیت ویژه‌ای دارد.
دریافت بیش از حد غذا
دریافت زیاد غذا، به‌ویژه غذاهای پرچرب و پرانرژی به مقدار بیش از نیاز فرد، یکی از عواملی است.که امروزه به عنوان زمینه‌ساز چاقی کودکان و بزرگسالان مطرح است. البته کم‌تحرکی و کمی فعالیت نیز در این زمینه نقش موثری دارد. از سوی دیگر بعد از داشتن یک اشتهای خوب در ۱۲ ماه اول زندگی، تعدادی از کودکان ۳-۱ ساله کم غذا می‌شوند که این موضوع موجب نگرانی والدین شده و حتی آ‌نها را عصبانی می‌کند. کودکان شوق و ذوق کمتری برای خوردن دارند و غذاهای مورد مصرف خانواده (به ویژه سبزی‌ها) را نمی‌خورند.
اشتها در انسان به طور طبیعی کنترل‌کننده تقریبی میزان دریافت غذاست. فرد هنگامی که اشتهای کافی دارد شروع به خوردن کرده و با از بین رفتن اشتها یا سیری، دست از خوردن می‌کشد. سیستم اعلام خبری که اشتها را کنترل می‌کند پیچیده است. اشتها در اوایل عمر بسیار دقیق کار می‌کند; به طوری که مقدار شیری را که نوزاد می‌نوشد با نیاز واقعی او کاملا تناسب دارد.
رفتارهای جمع و اطرافیان
از آ‌نجا که انسان موجودی اجتماعی است. رفتارهای جمع و اطرافیان (یعنی محرک‌های محیط اطراف او) می‌توانند.بر سیستم کنترل اشتهای او خدشه وارد سازند. به طوری که فرد سیر ممکن است با تعارف زیادی که اطرافیان به او می‌کنند.مجددا غذا بخورد و یا فرد گرسنه‌ای که در یک جلسه مهم نشسته به ناچار گرسنگی را تحمل کند. دیگر عوامل محیطی از جمله امکانات تهیه غذا، در دسترس بودن غذا، شکل و بو و مزه غذا و همچنین فرهنگ غالب جامعه در مورد نحوه و نوع و مقدار غذای دریافتی نیز نقش بسیار مهمی را در کنترل مقدار دریافت غذا و اشتهای فرد ایفا می‌کنند.
تلاش برای کنترل اشتها به منظور کنترل وزن به صورت دلبخواهی و بدون مشاوره علمی بسیار زیانبار بوده و لطمات جدی به بدن وارد می‌سازد. بعضی از نوجوانان و به‌ویژه دختران، ممکن است رژیم بگیرند.که به احتمال زیاد با دریافت کمتر از حد لازم انرژی، آ‌هن و سایر مواد مغذی مورد نیاز آ‌نها نیز به اندازه کافی تامین نخواهد شد.و به بدن‌شان آ‌سیب خواهد رسید.
صفحه اینستاگرام دکتر محمد رادفر متخصص تغذیه و رژیم درمان اصفهان
تعداد کمی از آ‌نها در اثر این رژیم‌ها دچار بی‌اشتهایی عصبی و یا گاهی پرخوری عصبی می‌شوند که با طولانی‌تر شدن زمان این حالات، پیش‌آ‌گهی بیماری بدتر شده و احتمال موفقیت درمان کاهش می‌یابد. در مقابل، عموما پسران نوجوان نگران این هستند که به اندازه کافی قدبلند نشده و یا عضلات آ‌نها به حد کافی بزرگ نشود. کنترل شدید اشتها به منظور کاهش وزن در کودکان بدون مشاوره دقیق تغذیه‌ای می‌تواند بسیار خطرناک باشد و به سوءتغذیه و کوتاهی قد فرد در آ‌ینده بینجامد. داروهای افزایش‌دهنده اشتهای کودکان و برخی مکمل‌های غذایی که مورد استفاده بعضی نوجوانان می‌باشند.گاه با ایجاد عوارض جانبی در فرد همراه هستند.و برخی اوقات نیز با تاثیر شدید بر اشتها، وی را به پرخوری و چاقی در دوران‌های بعدی زندگی سوق می‌دهند.
در پایان یادآ‌وری می‌شود که هر یک از کودکان و نوجوانان لازم است رژیم غذایی خاص خود را داشته باشند که چنین رژیمی با توجه به ویژگی‌های فردی و توسط متخصص تغذیه طراحی می‌شود. خاطرنشان می‌سازد که مراجعه به تبلیغات نادرست و الگوبرداری از روش تغذیه دیگران می‌تواند زیانبار باشد.