نقش تغذیه در پوکی استخوان
واژه پوکی‌استخوان مدتی است که در علم پزشکی به طور جدی مطرح شده و مسئولین بهداشتی کشور، تلاش در آگاه‌سازی جامعه در ارتباط با این عارضه دارند. بارها شاهد هشدارهای مداوم متخصصین تغذیه و پزشکان در ارتباط با این اختلال بوده‌ایم. توجه زیاد جامعه به واژه «پوکی استخوان» و تمرکز شدید همگان، به خصوص مسئولین بهداشتی کشور به آن، این سؤال را در اذهان مطرح می‌کند که به راستی این اختلال چیست و چه عوارضی می‌تواند برای افراد به همراه داشته باشد؟
پوکی استخوان چیست و به چگونه عارضه‌ای اطلاق می‌شود؟
استخوان‌ها به طور کلی از دو قسمت آلی (عمدتاً پروتئین) و معدنی (عمدتاً فسفات کلسیم) تشکیل شده است. هر عاملی که موجب کاهش میزان مواد معدنی استخوان‌ها شود، می‌تواند منجر به پوکی استخوان گردد. در پوکی استخوان توده استخوانی بدن کاهش می‌یابد، بدین معنا که استخوان‌ها املاح خود را از دست می‌دهند، بنابراین وزن استخوان‌ها کم می‌شود، اما حجم و ظاهر استخوان‌ها طبیعی باقی می‌ماند و به همین علت شخص مبتلا، تا قبل از بروز عوارض این اختلال، متوجه آن نمی‌شود، بنابراین اقدامی جهت پیشگیری و درمان آن انجام نمی‌دهد.
عوامل مؤثر در بروز پوکی استخوان
بروز این عارضه با چهار عامل اساسی در ارتباط است: سن، اختلالات هورمونی، تغذیه ناکافی و نامناسب، زندگی ساکن و بدون تحرک.
سن
به طور معمول از 40 سالگی به بعد تحلیل بافت استخوانی آغاز می‌شود. به این ترتیب که استخوان‌ها به تدریج املاح خود را از دست می‌دهند و رو به پوکی پیش می‌روند. در مورد سن و ارتباط آن با استحکام استخوان‌ها لازم به ذکر است که در بدن انسان دو سری سلول وجود دارد:
سلول‌های استخوان‌ساز یا استئوبلاست:
این سلول‌ها وظیفه رسوب فسفات کلسیم و سایر مواد معدنی را در استخوان‌ها به عهده دارند. سلول‌های استئوبلاست در دوران رشد تا پایان سن بلوغ فعالیت زیادی دارند و باعث استخوان‌سازی می‌شوند.
سلول‌های مخرب استخوان یا استئوکلاست:
از آنجایی که عمل استخوان‌سازی چنانچه مرتباً ادامه یابد، منجر به تشکیل بیش از حد استخوان‌ها می‌شود، لذا سلول‌هایی به نام مخرب استخوان در بدن وجود دارند که مانع تشکیل بیش از حد استخوان‌سازی می‌شوند. پس از سنین کودکی و اتمام دوران رشد، فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز و مخرب استخوان، به حالت تعادل در می‌آید. به این ترتیب که فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز کاهش یافته، اما سلول‌های استئوکلاست به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
در سنین میانسالی و سالمندی فعالیت سلول‌های استخوان ساز کمتر می‌شود
در حالی که سلول‌های مخرب استخوان همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند، در واقع سلول‌های استخوان ساز با افزایش سن کاهش فعالیت یافته، ولی سلول‌های مخرب استخوان فعالیت‌شان ثابت باقی می‌ماند که این امر منجر به پوکی استخوان می‌شود. حال چنانچه در دوران میانسالی و سالمندی بتوانیم عواملی را که موجب افزایش جذب کلسیم در دستگاه گوارش شده، و نیز فعالیت سلول‌های استئوبلاست را افزایش می‌دهند، تقویت نماییم، می‌توانیم مطمئن باشیم که از پوکی استخوان پیشگیری شده و شخص سالمند می‌تواند استخوان‌هایی سالم و دارای استحکام داشته و هرگز هراسی از پوکی استخوان و عوارض ناگوار آن نداشته باشد.
اختلالات هورمونی
پوکی استخوان همزمان با کاهش هورمون‌های جنسی زنانه و مردانه ایجاد می‌شود و از شایع‌ترین بیماری‌ها در زنان یائسه است (به علت افت سریع هورمون استروژن) و در آقایان سالمند نیز به تدریج بروز می‌کند. همچنین اختلال در بعضی هورمون‌های دیگر مانند پرکاری غده تیروئید (هایپرتیروئیدی) نیز می‌تواند موجب پوکی استخوان بشود.
ازدیاد ترشح هورمون‌های کورتیکوستروئیدی نیز می‌تواند از دیگر عوامل بروز این اختلال در انسان باشد. لازم به ذکر است افرادی که به علت بیماری مجبور به مصرف کورتون به صورت قرص یا داروی تزریقی می‌باشند نیز در معرض خطر پوکی استخوان قرار می‌گیرند که این عارضه حتی در سنین پایین نیز رخ می‌دهد.
تغذیه ناکافی و نامناسب
عامل مهم دیگر در بروز پوکی استخوان، تغذیه ناکافی و نامناسب است که درباره آن به طور کامل صحبت خواهیم کرد.
کمبود تحرک جسمی و ورزش
پوکی استخوان معمولاً در افرادی که زندگی ساکن و کم‌تحرک دارند، خیلی بیشتر است و حتی در سنین پایین‌تر بروز می‌کند. ورزش و تحرک جسمی با دو مکانیزم به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کند.
- تحریک سلول‌های استئوبلاست که موجب رسوب بیشتر کلسیم در استخوان‌ها می‌شود.
- افزایش جذب کلسیم از روده که در بسیاری از تحقیقات به این امر اشاره شده است.
واقعیت خوشایند و امیدبخش آن است که می‌توانیم با راهکارهای مناسب و صحیح، این بیماری موذی و آزاردهنده را به زانو درآوریم و از بروز آن تا حدود زیادی پیشگیری کنیم و در صورت ابتلا، عوارض آن را کاهش دهیم.
تغذیه چه نقشی می‌تواند در پیشگیری از پوکی استخوان به عهده داشته باشد؟
به طور کلی تغذیه صحیح، کافی و متنوع از عوامل مهم پیشگیری از این عارضه وخیم و آزاردهنده است. همان گونه که گفته شد مواد مغذی مختلفی در ترکیب استخوان‌ها نقش دارند، اما از بین مواد مغذی، برخی از آن‌ها تأثیر بیشتر و مهم‌تری در سلامت و استحکام استخوان‌ها به عهده دارند. عمدتاً فسفات کلسیم (ترکیب کلسیم و فسفر) مهم‌ترین نقش را در ساختمان استخوان‌ها به عهده دارد، به این معنا که ساختمان استخوان‌ها عمدتاً از فسفات کلسیم تشکیل شده است.
- هم پا و همراه با فسفات کلسیم، عمده‌ترین فاکتور در سلامت و استحکام استخوان‌ها و پیشگیری از پوکی‌استخوان، عبارت است از ویتامین D
- فاکتورهای دیگری که در سلامت و استحکام استخوان‌ها موثرند عبارتند از: منیزیم، فلوئور و پتاسیم. ضمناً ویتامین C به علت نقشی که در تولید کلاژن (پروتئین عمده در نسوج پیوندی، غضروف و ماتریکس استخوان) به عهده دارد، در استحکام استخوان‌ها مؤثر است.
- لازم به ذکر است که برخی از این سری مواد مغذی به طور مستقیم در سلامت و استحکام استخوان‌ها تأثیر دارند و بعضی دیگر به طور غیر مستقیم عمل می‌نمایند.
- در اینجا لازم است اشاره‌ای داشته باشیم بر جذب کلسیم که مهم‌ترین عامل مؤثر در استحکام و سلامت استخوان‌ها است. برخی از عوامل در جذب کلسیم اثرات مثبت و برخی دیگر در این مورد اثرات منفی به عهده دارند.
صفحه اینستاگرام دکتر محمد رادفر متخصص تغذیه و رژیم درمانی اصفهان
مطالعه بیشتر :